تبدیل ایا صوفیا
او می‌خواهد که کلیسای جامع ژوستینین را از موزیم به مسجد تبدیل کند
منبع: The Economist
برگردان: جواد آرین، ذکی آذربان
توضیح: این مطلب به تاریخ یازدهم جولای ۲۰۲۰ در وب‌سایت www.economist.com با عنوان اصلی Turkey’s president is playing religious politics به نشر رسیده است.
این مکان ابتداء به عنوان یک کلیسا پدید آمد، یکی از نمادهای جهان بیزانتین، قبل از این که توسط ترک‌های عثمانی به مسجد و سپس توسط جانشینان سکولارمسلک‌اش به موزیم تبدیل شود. اما اکنون باید دوباره تغییرشکل داده شود. کارگران یک منبر چوبی منقش را به گوشۀ شبستان به زور جای داده و یک محراب را در رواق مجاور جابه‌جا کردند، قاب‌های نقاشی و پرده‌ها را به‌خاطر پنهان‌کردن نقاشی‌های مسیحی خیره‌کنندۀ قرن سیزده که از روی گنبد و دروازه‌ها به پایین نگاه می‌کنند، آویزان کردند، و یک قالین سرخ را برروی کف مرمرین پهن کردند. یک مؤذن مؤمنان را به نماز دعوت کرد. ایاصوفیا حالا یک مسجد است.
این اتفاق در سال ۲۰۱۳ رخ داد و نه در استانبول، خانۀ ایاصوفیا، شناخته‌شده برای میلیون‌ها توریست از سراسر جهان بلکه در ترابزون، شهر ترکی دیگری که زمانی سرزمین یونانی‌ها به شمار می‌رفت (که در انگلیسی به نام Trebizond شناخته می‌شد)، رخ داد، خانۀ معبد باستانی بسیار کوچک‌تر و جوان‌تر هم‌نام خویش. حداقل پنج کلیسای اسبق بیزانتین وجود دارد که در اقصی‌نقاط ترکیه نذر ایاصوفیا (که در یونانی به معنی “حکمت مقدس” است) گشته است. در طول دهۀ گذشته چهار تای آن‌ها به‌شمول آن که در ترابزون موقعیت دارد، به عنوان مسجد بازگشایی شده است. سرنوشتی مشابه در انتظار مهم‌ترین آن‌ها، ایاصوفیای قرن-ششمی، بانوی پیر بزرگ قلمرو شرقی مسیحیت و تاج گنبد استانبول است.
در دهم جولای، به تعقیب یک دادخواست توسط یک انجوی اسلامی، دیوان عالی دادگستری ترکیه یک حکم سال ۱۹۳۴ مبنی بر تبدیل ایاصوفیا به موزیم را ملغی کرد. رییس‌جمهور کشور، رجب طیب اردوغان سپس یک فرمان حکومتی مبنی بر تبدیل آن به مسجد را امضاء کرد. چنان که گویی هیچ‌گاه شک به دلش راه نیافته است. سال گذشته آقای اردوغان گفته بود که استفاده از این ساختمان به عنوان موزه «یک اشتباه بسیار بزرگ» است. ماه گذشته او پیش‌نهاد داد که نماز مسلمانان در پانزدهم جولای، چهارمین سالگرد کودتای ناکام علیه وی، در ایاصوفیا برگزار گردد.
ساخته‌شده توسط امپراطور بیزانسی، ژوستینین یکم که در محوطۀ یک کلیسا به دست کنستانتین، بنیان‌گذار کنستانتینوپول (قسطنطنیه) اعمار شده بود، ایاصوفیا همواره به عنوان پایتخت تاریخی امپراطوری روم شرقی از سال ۵۳۷ میلادی شمرده می‌شده است. زایران نخستین همه بهت‌زده می‌شدند، به‌ویژه توسط گنبد مرکزی سالون اصلی کلیسا، پوشیده‌شده توسط میلیون‌ها کاشی پرزرق و برق طلا. فرستاده‌هایی از جانب Kievan Rus در سدۀ دهم میلادی چنین گزارش داده اند: «ما نمی‌دانستیم کجا هستیم، در بهشت یا روی زمین.»
صلیبی‌ها در ۱۲۰۴ این کلیسا را غارت کردند و توسط طلا، نقره و عتیقه‌هایش ثروتی اندوختند که بیش‌تر آن‌ها از ونیز سر در آورد. حادثه‌ای مشابه در پی آن به سال ۱۴۵۳ زمانی که عثمانی‌ها شهر را تسخیر کردند رخ داد -«سیب سرخ» در انتهای جهان، آن‌ها می‌خوانندش. محمد، سلطان ۲۱سالۀ آن‌ها به داخل کلیسا گام نهاده، بر سر خود به نشانۀ احترام خاک ریختانده و سریعاً دستور تبدیل آن به مسجد را صادر کرد. نزدیک به پنج سده بعد، این بنیان‌گذار سکولار ترکیۀ مدرن، کمال آتاترک بود که معبد را دوباره به موزیم تبدیل کرد. موزاییک‌های مسیحی پوشیده‌شده توسط گچ برای نخستین بار پس از فتح عثمانی‌ها روشنایی روز را به خود دیدند.
آقای اردوغان که در قصری ۱۱۰۰اتاقه مسکن گزیده است، همراه با خدم و حشم و خانواده‌های برجسته در مقام‌های عالی‌رتبه اما ناخشنود از این که با یک سلطان مقایسه شود، می‌خواهد که استانبول و ایاصوفیه را سر از نو فتح کند. او می‌خواهد که توجه‌ها را از اقتصاد منحرف کند، در شرایط کنونی که برای دومین بار در طول سالیان دچار بحران می‌گردد و عدالت و توسعه (حق)اش را محقق کرده تا حمایت کمرنگ‌شده‌اش در نظرسنجی‌ها را باز یابد. سولی اوزل از دانشگاه کادیر هاس می‌گوید: «ما با حکومتی سر و کار داریم که بدون هیچ پشتوانه‌ای حرکت می‌کند. تنها برنامۀ نوآورانۀشان این است که دست به دامان دین و ملی‌گرایی دراز کنند.» پژوهش‌ها نشان می‌دهد که جمعیت کثیری از ترک‌ها از تبدیل ایاصوفیه پشتیبانی می‌کنند. اما در عین حال بسیاری معتقد اند که حکومت از این موضوع استفاده کرده تا توجه را از مشکلات اساسی‌تر منحرف کند. برخی گمان می‌کنند که آقای اردوغان شاید زمینه را برای انتخابات زودهنگام آماده می‌کند، که به سختی دو سال از انتخابات قبلی می‌گذرد.
این مسأله هم‌چنین افزایش سرکوب که به دنبال یک وقفه آمده بود را توضیح می‌دهد زمانی که ترکیه با کووید-۱۹ دست و پنجه نرم می‌کند. در ماه گذشته سه MPS اپوزوسیون و دو خبرنگار به اتهام جاسوسی و فعالیت تروریستی دستگیر و چهار فعال حقوق-بشری به شمول ۲تن از اعضای عفو بین‌الملل به حبس بین ۲ تا ۶ سال محکوم گشتند. مقامات هم‌چنان دو کانال تلویزیونی مخالف را با حکم ممنوعیت نشراتی موقتی به حالت تعلیق درآوردند و دروازۀ یک دانشگاه که وابسته به نخست‌وزیر اسبق ترکیه که حالا از رقبای سیاسی آقای اردوغان به شمار می‌رود را بستند. قرنطین تمام شده است. سرکوب برگشته است.
آقای اردوغان هم‌چنان یک سنت فولادی با خود به ارث برده است. سلیم کورو از تیپاف، یک اتاق فکر در آنکارا می‌گوید: «حکومت و حامیان مذهبی‌اش عصری که با آتاترک از دهۀ ۱۹۲۰ آغاز گشت را یک “پرانتز” در تاریخ ترکیه به شمار می‌آورند.» او می‌گوید: «تبدیل ایاصوفیه می‌تواند بستن این پرانتز به حساب آید.» سونر کاگاپتای از انیستیتوت واشنگتن، یک اتاق فکر دیگر می‌گوید: «آتاترک ایاصوفیه را مسجدزدایی کرد تا تعهدش را نسبت به سکولاریسم ابراز بدارد، دین را از عرصۀ عمومی خارج ساخت. اردوغان دارد تقریباً عکس آن را انجام می‌دهد.»
تمام این‌ها برای شهرت ترکیه در بیرون مرزهای آن به عنوان یک جامعۀ نسبتاً باز مسلمان و بر روابط آن با متحدینش، هزینۀ سنگینی را در بر دارد. مایک پمپئو وزیر خارجۀ آمریکا همین حالا از آقای اردوغان خواسته است تا ایاصوفیه را به عنوان یک موزیم نگه دارد. حتی بارتولومۀ یکم خویشتن‌دار، پدر سنتی جهانی قسطنطنیه، هشدار داده که تبدیل وضعیت ایاصوفیه «میلیون‌ها مسیحی را بر علیه اسلام برخواهد انگیخت». یک مقام ارشد در کلیسای ارتدکس روسی گفته است که این حرکت نشان‌دهندۀ «برگشت به قرون وسطی» است. روس‌ها همیشه یک ارتباط عمیق نسبت به استانبول، “روم دوم”، داشته اند. اهالی مسکو عادت داشتند که شهرشان را “روم سوم” بنامند.
در حقیقت این مسأله شاید بخشی از پلان باشد. این روزها جار و جنجال با قدرت‌های خارجی در ترکیه خریداران زیادی دارد. اما صدمه‌ای که آقای اردوغان با کشاندن کشور به دنبال ایده‌هایش بر چهرۀ کشورش می‌زند، جبران‌ناپذیر است.
