مدیریت بحران زلزله در کلان‌شهرهای افغانستان

کوه‌‌های هندوکش در افغانستان بسیار زلزله‌خیز است. این کوه‌‌ها و شاخه‌‌های مربوط آن ساحات مرکزی و شرقی افغانستان را احتوا می‌‌کند. اکثراً زلزله‌‌ها در سلسلۀ هندوکش و به‌خصوص در شمال‌شرق مملکت رخ می‌دهند. زلزله با شدت ۴ درجه رشتیر اغلباً در هر یک یا دو هفته اتفاق می‌‌افتد. این زلزله‌‌ها ندرتاً تلفات را بار می‌‌آورد. زلزلۀ بزرگی که در ۱۲ نوامبر ۱۹۲۱ میلادی در ولایت بدخشان واقع شد، شدت آن ۸٫۱MS بود و توسط قمر مصنوعی نووا ثبت شده است.

قرارگیری افغانستان در کمربند زلزله‌‌خیز جهان و وقوع زلزله‌‌های نسبتاً شدید و مخرب که هرازگاهی در کشور اتفاق می‌‌افتد، اهمیت حیاتی و لزوم توجه به امنیت ساکنان شهرهای دارای بافت‌های فرسوده را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. اگرچه امکانات عناصر شهری موجود در بافت‌‌های تاریخی برای مدیریت بحران زلزله کافی نیستند ولی می‌‌توان با برنامه‌ریزی و با استفاده از همین امکانات موجود، بحران زلزله را تا حدودی مدیریت نمود.

بافت‌‌های تاریخی شهرها با بیش از صدها سال قدمت به عنوان میراث کهن تمدن و تاریخ افغانستان محسوب می‌‌گردند. تقریباً وقوع پدیدۀ زلزله ارتباط پیوسته‌‌ای با اطلاعات جغرافیایی و به تعبیری داده‌‌های مکانی دارد. تحلیل پیامدهای وقوع زلزله، ارزیابی خسارات وارده و مدیریت وضعیت‌های اضطراری از جمله کاربردهای GIS محسوب می‌‌گردد. هم‌چنین منطقه‌بندی خطر زمین‌لغزه یک پروسۀ درجه‌بندی قسمت‌های مختلف یک ساحه نظر به درجۀ خطر واقعی یا بالقوه از ناحیه زمین‌لغزه می‌باشد. ارزیابی خطر زمین‌لغزه یک کار مغلقی است.

به وسیلۀ GIS ممکن گردیده که داده‌های مکانی چون داده‌های جیولوژیکی، ساختمانی، پوشش سطحی و خصوصیات شیب یک ساحه را به طور مؤثر جمع‌آوری، تفسیر و ادغام نمود و برای منطقه‌بندی خطر زمین‌لغزه استفاده نمود. به کمک GIS ازین طریق می‌‌توان ضایعات و تلفات جانی و مالی را کاهش داد. برای کاستن از اثرات و خسارات می‌‌توان در محیط GIS، با طراحی یک سلسله مدل‌‌ها با فرض کاربری‌‌های متنوع و شبیه‌سازی مشخصات هندسی معابر اثرات و خسارات انواع زلزله‌‌ها را مورد بررسی قرار داد. ضمناً، برنامه‌ریزی و آمادگی برای اسکان موقت زلزله‌‌زدگان، موجب کاهش تلفات ناشی از پس‌‌لرزه‌‌های زلزله در ساختمان‌های درحال‌تخریب و مدیریت بهتر برای کمک سریع‌تر به زلزله‌‌زدگان در ساعات اولیۀ پس از زلزله خواهد شد.

در این راستا، جهت ارائه راه حلی برای بهینه‌سازی اسکان موقت به کمک ابزارهای تحلیلی در محیط GIS ممکن می‌‌باشد. اغلب بلایای طبیعی مانند زلزله می‌‌توانند در محیط GIS مدل‌سازی و نمایش داده شوند. ضمناً، به صور مختلف می‌‌توان از نقشه‌‌ها و اطلاعات مکانی در مدیریت بحران و حوادث پیش‌‌بینی‌نشده بهره برد. GIS فرصت بسیار مناسبی برای تحقیق، مداخله و ارزیابی جهت مقابله با این مشکل را فراهم می‌‌آورد. از مهم‌ترین لایه‌‌های اطلاعاتی و توصیفی که در تصمیم‌‌گیری‌های صحیح در مدیریت بحران ناشی از وقوع زلزله باید به محیط GIS وارد می‌‌شوند، می‌‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• نقشه‌‌های توپوگرافی مقیاس بزرگ،
• نقشه‌‌های زمین‌شناسی و تکتونیک،
• نقشه‌‌های ژئوفیزیک،
• نقشۀ پراگندگی مناطق لرزه‌‌خیز،
• تصاویر ماهواره‌‌ای در فرمت رقومی و قابل پردازش،
• سیستم موقعیت‌یاب جهانی GPS،

با توجه به قرارگرفتن کشور افغانستان در منطقۀ زلزله‌‌خیز جهان و عدم امکان پیش‌‌بینی دقیق زمان وقوع این حوادث، لزوم ارائۀ طرح جامع مدیریت بحران برای کاهش خطرات و ضایعات مرتبط بسیار مهم می-باشد، چرا که GIS مکانیسمی برای متمرکزسازی و دردسترس‌ساختن اطلاعات حیاتی در جریان حوادث غیرمترقبه فراهم می‌‌کند. این سیستم مدیران را قادر می‌‌سازد تا نیازهای تعیین‌شده در هنگام حوادث غیرمترقبه را اولویت‌بندی نمایند. ضمناً، با توجه به امکان انجام تحلیل‌‌های پیچیده مربوط به داده‌‌های مکانی و غیرمکانی GIS به عنوان بهترین وسیله در تعیین مناطقی که بیش‌ترین احتمال بروز بحران در آن‌ها وجود دارد را شناسایی می‌‌کند. هم‌چنین GIS تحت شبکۀ انترنتی، چارچوب مناسبی برای مدیریت اطلاعات مکانی در شرایط بحرانی بوده و با استفاده از این نوع اطلاعات می‌‌توان به طور قابل‌ملاحظه‌‌ای آمادگی مردم و مسؤولین امر را ارتقاء و تصمیم‌‌های اخذشده توسط مأمورین امداد در منطقه را بهبود بخشید.